Οι δε Μυκήνας είχον, … Αίγιον αμφινέμοντο Αιγιαλόν τ’ ανά πάντα και αμφ’ Ελίκην ευρείαν. Ιλιάδα, 569-575
Από την Ντόρα Κατσωνοπούλου, Αρχαιολόγο*
Μετά την περιήγησή μας στα ιερά της πόλης του Αιγίου μέσα από τα δύο προηγούμενα άρθρα μου (βρείτε τους σχετικούς συνδέσμους στο κάτω μέρος), σήμερα θα ασχοληθούμε με την ίδια την πόλη και την μακραίωνα ιστορία της, ξεκινώντας από την προϊστορική περίοδο και τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους.
Το Αίγιον υπήρξε μία από τις πιο σημαντικές και αρχαιότερες πόλεις της Αιγιάλειας (του αρχαίου Αιγιαλού) και συνολικά της αρχαίας Αχαΐας. Κατελάμβανε την ίδια θέση με την σημερινή πόλη και ήταν ανεπτυγμένο κατά την ίδια διάταξη, σε άνω πόλη και παραλία, πάνω σε ένα πλατώ- αποτέλεσμα γεωλογικής διαδικασίας σεισμικού ρήγματος. Η επικράτειά του εκτεινόταν μεταξύ των ποταμών Σελινούντα στα ανατολικά και Μειγανίτη (σημ. Μεγανίτη) στα δυτικά, συνόρευε δηλαδή με τις επικράτειες των πόλεων της Ελίκης και των Ρυπών αντίστοιχα, με τα ποτάμια να αποτελούν τα φυσικά μεταξύ τους σύνορα.
Ο ποταμός Σελινούς όμως στην αρχαιότητα έρρεε σε διαφορετική από τη σημερινή θέση, πολύ πιο κοντά στο Αίγιον, όπως δείχνουν λείψανα ρωμαϊκών γεφυρών στα Σταφιδάλωνα (εικόνα 1α) και της εποχής της Τουρκοκρατίας στις Παληοκαμάρες της Τέμενης (εικόνα 1β), περιορίζοντας έτσι την πόλη του Αιγίου σε ένα στενό μόνον τμήμα της εύφορης παραλιακής πεδιάδας που κατείχε, στο μεγαλύτερο μέρος της, η Ελίκη προς τα ανατολικά.
Την μυκηναϊκή περίοδο το Αίγιον ανήκε στο βασίλειο των Μυκηνών, όπως αναφέρεται στα Ομηρικά έπη, όντας η τελευταία πόλη του βασιλείου στα δυτικά. Μαζί με την γειτονική του Ελίκη ήταν από τις πόλεις που συμμετείχαν στην Τρωϊκή εκστρατεία ενώ, κατά την παράδοση, στον ναό του Ομαγυρίου Διός στο Αίγιον συναθροίστηκαν οι αρχηγοί υπό τον Αγαμέμνονα για να συσκεφθούν και να οργανώσουν την εκστρατεία.Ευρήματα από σωστικές ανασκαφές στην πόλη του Αιγίου έχουν δείξει ότι οι αρχαιότερες φάσεις κατοίκησης στα προϊστορικά χρόνια ανάγονται ήδη στην 3η χιλιετία π.Χ. Ιδιαίτερη ακμή όμως φαίνεται πως το Αίγιον παρουσίασε στα μυκηναϊκά χρόνια (15ος-11ος αι. π.Χ.), με τον αντίστοιχο αρχαίο οικισμό να εντοπίζεται στο σημερινό Β-ΒΑ τμήμα της σύγχρονης πόλης και κυρίως στην περί τον ναό των Εισοδίων και τον Βράχο περιοχή, ενώ θεμέλια κτίσματος – πιθανόν «μεγάρου» – βρέθηκαν σε οικόπεδο στα ΝΑ του ναού των Εισοδίων (εικόνα 2, περιδέραιο από τον μυκηναϊκό οικισμό). Με τον μυκηναϊκό οικισμό συνδέεται και το μυκηναϊκό νεκροταφείο, τμήμα του οποίου ανασκάφηκε κάτω από το συγκρότημα των Γυμνασίων και Λυκείων Αιγίου την δεκαετία του 1970.
Το νεκροταφείο που αρχικά αποκαλύφθηκε κατά την διάνοιξη της εθνικής οδού Αιγίου-Πατρών, αποτελείται από θαλαμοειδείς τάφους λαξευμένους στα πρανή του λόφου (εικόνα 3α), με πλούσια κτερίσματα, όπως αγγεία (εικόνα 3β), ειδώλια, κ.ά. (εικόνα 3γ).
Η κατοίκηση κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους συνεχίστηκε στην ίδια περίπου περιοχή που κατελάμβανε και ο προϊστορικός οικισμός του Αιγίου, όπως δείχνουν ευρήματα κεραμικής όλων των περιόδων μέχρι και την αρχαϊκή (6ος αι. π.Χ.) αλλά και κάποια οικοδομικά λείψανα της γεωμετρικής περιόδου (8ος αι. π.Χ.). Ταφές της ίδιας περιόδου έχουν αποκαλυφθεί στα ΝΑ του μυκηναϊκού οικισμού και στο ανατολικό τμήμα της σημερινής πόλης. Στην διάρκεια της επόμενης κλασικής περιόδου, φαίνεται πως η πόλη επεκτάθηκε καταλαμβάνοντας μεγαλύτερο χώρο και προς το δυτικό τμήμα του σημερινού Αιγίου, κοντά στην περιοχή της δεξαμενής.
Αρχιτεκτονικά λείψανα που ανήκουν σε συγκρότημα δύο τετράπλευρων κτιρίων του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. αντίστοιχα, κτισμένων με μεγάλους καλοδουλεμένους λίθους, αποκαλύφθηκαν σε παλαιότερη ανασκαφή (1954), σε σημείο της οδού Σολωμού όπου αργότερα οικοδομήθηκε το κτίριο της Αστυνομικής Διεύθυνσης Αιγίου (εικόνα 4 κεντρική φωτογραφία). Κοντά στο κτίριο του 5ου αιώνα, βρέθηκαν κατά την ίδια ανασκαφή κατάλοιπα υδραγωγείου της ίδιας περιόδου, που ήταν κατασκευασμένο με λίθινες πλάκες αλλά και πήλινοι αγωγοί νερού μεταγενέστερων χρόνων. Ένα τρίτο κτίριο επίσης μεταγενέστερο των δύο κλασικών, που αποκαλύφθηκε σε θέση πιο κοντά προς την δεξαμενή, είχε κατασκευαστεί από υλικό που φαίνεται πως ανήκε σε ναό του κλασικού Αιγίου: δωρικά κιονόκρανα και δωρικοί σπόνδυλοι κιόνων, μεγάλοι ορθογώνιοι λίθοι πιθανότατα από τον σηκό του ναού, επαναχρησιμοποιήθηκαν στο μεταγενέστερο κτίριο που ενδεχομένως να ανήκε και αυτό σε κάποιο ιερό.
Στην ίδια περιοχή στα ΒΔ της δεξαμενής, εντοπίστηκε και το κλασικό νεκροταφείο της αρχαίας πόλης ενώ αρχιτεκτονικά λείψανα κλασικής εγκατάστασης βρέθηκαν και στα ανατολικά της σύγχρονης πόλης του Αιγίου, στην περιοχή των οδών Κανελλοπούλου και Σολιώτη (εικόνα 5, μαρμάρινη στήλη με παράσταση γυναίκας, 5ος αι. π.Χ.). Η ύπαρξη του κλασικού νεκροταφείου και του πιθανού ναού στην περιοχή της δεξαμενής, ίσως υποδεικνύει πως εδώ ήταν ένα από τα ιερά που είδε ο Παυσανίας στην είσοδο της πόλης (βλέπε εδώ). Αυτό σημαίνει ότι ο περιηγητής μπήκε στην πόλη από την δυτική της είσοδο, όπου είδε τα ιερά που αναφέρει πρώτα κατά την περιήγησή του – δηλαδή της Ειλείθυιας, του Ασκληπιού, της Αθηνάς και της Ήρας -, ακολούθησε στην συνέχεια πορεία από τα Δ προς τα Β και ΒΑ διασχίζοντας την πόλη, περιέγραψε το ιερό του Διονύσου που συνάντησε κοντά στο θέατρο καθώς και τα υπόλοιπα ιερά της Αγοράς, και πριν την έξοδό του από την πόλη προς τα Α για να κατευθυνθεί προς την περιοχή της Ελίκης, είδε και περιέγραψε τα ιερά της παραλίας του Αιγίου.
Στην πρωιμότερη φάση της ιστορίας του και μέχρι τον 5ο περίπου αιώνα π.Χ., το Αίγιον επισκιαζόταν από την φήμη της διπλανής Ελίκης, της πανάρχαιας και αδιαμφισβήτητης πρωτεύουσας, αρχικά της Ιωνικής και ακολούθως της Αχαϊκής Δωδεκάπολης. Από την άλλη δε πλευρά προς τα δυτικά, επίσης επισκιαζόταν από τις Ρύπες, μεταξύ των πρώην Δήμων Συμπολιτείας-Ερινεού, που στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους ήταν μια πολύ σημαντική πόλη της Αχαΐας. Με την πολιτική ένωση όμως των αχαϊκών πόλεων τον 6ο αιώνα π.Χ., συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της δυτικής Αχαΐας, αναπτύχθηκε ένας ισχυρός ανταγωνισμός για την πρωτοκαθεδρία του Κοινού των Αχαιών ανάμεσα στο Αίγιον και την Ελίκη, που ήταν η πρώτη πρωτεύουσα του Κοινού ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, με επίκεντρο τα δύο μεγάλα ιερά της περιοχής, του ιερού του αχαϊκού Δία στο Αίγιον και του ιωνικού Ποσειδώνα στην Ελίκη που ήταν η έδρα των συνελεύσεων του Κοινού. Ο Δίας, κύρια θεότητα του Αιγίου, ως πατέρας, κατά την παράδοση, του Τάνταλου ήταν στενά συνδεδεμένος με τον βασιλικό οίκο των Μυκηνών και τους Ατρείδες και συνεπώς και με τους Αχαιούς. Αντίθετα, ο Ποσειδών ως ο πανίσχυρος θεός της ιωνικής φυλής, πατέρας του Νηλέα αλλά και του ντόπιου βασιλέα των Αιγιαλέων Σελινούντα, πατέρα της Ελίκης που έγινε σύζυγος του αρχηγού της φυλής των Ιώνων, Ίωνα, ήταν η κυρίαρχη θεότητα της Ελίκης.
Κομβικό σημείο στην εξέλιξη αλλά και κατάληξη τελικά αυτής της αντιπαλότητας περί την κυριαρχία του Κοινού, αποτέλεσε ο καταστροφικός για την Ελίκη σεισμός του 373 π.Χ. που έδωσε στο Αίγιον την ευκαιρία να καταλάβει αργότερα την θέση της Ελίκης ως πρωτεύουσα του β’ Κοινού των Αχαιών, γνωστού και ως Αχαϊκής Συμπολιτείας, που επανιδρύθηκε περί το 280 π.Χ. Για το πολύ ενδιαφέρον αυτό θέμα, θα σας μιλήσω στα άρθρα που θα γράψω στην συνέχεια για την Ελίκη και την ιστορία της. Την μετάβαση του Αιγίου στην νέα εποχή ακμής του στους ελληνιστικούς χρόνους, μετά το 373 π.Χ., και την θέση του στους ρωμαϊκούς χρόνους, θα σας περιγράψω στο επόμενο άρθρο μου για το ελληνιστικό και ρωμαϊκό Αίγιον.
• Η Ντόρα Κατσωνοπούλου είναι Καθηγήτρια Αρχαιολογίας Δρ του Πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ, Πρόεδρος της ΕΦΑΕΛ, Διευθύντρια του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Πάρου & Κυκλάδων
Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 01 Τα παραλιακά ιερά του Αιγίου
Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 02 Τα ιερά της πόλης και της Αγοράς του Αιγίου
