Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 05 Η αρχαία πόλη των Ρυπών, μέρος I

-Από την Ντόρα Κατσωνοπούλου, Αρχαιολόγο*-

Μετά την πόλη του Αιγίου για την οποία έγραψα στα 4 προηγούμενα άρθρα μου (Βρείτε τους σχετικούς συνδέσμους στο τέλος του άρθρου), σήμερα θα μιλήσουμε για τις Ρύπες, μια άλλη αρχαία πόλη της Αιγιάλειας που αναφέρεται από τον ιστορικό Ηρόδοτο (5ος αι. π.Χ.) αμέσως προς Δ μετά το Αίγιον και πριν από την πόλη των Πατρών. Την ίδια θέση για τις Ρύπες παραδίδει και ο γεωγράφος Στράβων, σημειώνοντας ότι η επόμενη προς Δ πόλη ήταν η Πάτρα και ανάμεσά τους το Ρίον. Μετά το Δρέπανο προς Α και πριν από το Αίγιον τοποθετεί τις Ρύπες και ο περιηγητής Παυσανίας. Η επικράτεια των Ρυπών γνωστή ως Ρυπική, κατά την εποχή ακμής της πόλης στους ιστορικούς χρόνους έφθανε από τον Μειγανίτη (σημ. Μεγανίτη) που ήταν το φυσικό σύνορο με το Αίγιον, μέχρι το ακρωτήριο Δρέπανο, όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Θουκυδίδης. To αρχαίο όνομα της πόλης Ρύπες είναι αρσενικού γένους και προήλθε από το εθνικό όνομα των πολιτών (Ρυψ/Ρύπες) ενώ το Ρύπαι, θηλυκού γένους, είναι μεταγενέστερο, όπως και το Ρυπαίη (η χώρα), και ο πολίτης Ρυπαίος.

Η πόλη των Ρυπών βρισκόταν σε ακμή τουλάχιστον από τον 8ο αιώνα π.Χ., όπως δείχνει και η ίδρυση της αποικίας του Κρότωνα στην Κάτω Ιταλία πριν από τα τέλη του αιώνα, ακολουθώντας το παράδειγμα της Ελίκης που είχε ήδη ιδρύσει περί το 730 π.Χ. την Σύβαρι.

Την αποικία του Κρότωνα ίδρυσε ο Μύσκελλος από τις Ρύπες μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών, σε θέση νότια της Συβάρεως και σε περιοχή με καλή καλλιεργήσιμη γη και φυσικό λιμένα, στην ίδια πλευρά της Ιταλίας προς το Ιόνιο πέλαγος (εικόνα 1). Η αρχική επιλογή της θέσεως για την ίδρυση της αποικίας ήταν στην περιοχή της Συβάρεως που εντυπωσίασε τον Μύσκελλο στο πρώτο του ταξίδι αλλά κατόπιν εντολής του θεού μετά από νέο χρησμό, ο οικιστής υπάκουσε και έκτισε τον Κρότωνα στην γη που κατοικούσαν τότε οι Ιάπυγες. Η νέα πόλη αναδείχθηκε κυρίως στις πολεμικές τεχνικές και στον αθλητισμό. Από τον Κρότωνα καταγόταν ο αθλητής Μίλων, διάσημος στον αρχαίο κόσμο για την σωματική του δύναμη.

Η πόλη των Ρυπών άρχισε να παρακμάζει μετά τους ελληνιστικούς χρόνους. Το 30 π.Χ. κατεδαφίστηκε από τον ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο, μετά την περιφανή νίκη του στο Άκτιο κατά του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, ενώ οι κάτοικοί της εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα. Στην εποχή του γεωγράφου Στράβωνα (1ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.), οι Ρύπες δεν κατοικούνταν και η Ρυπική είχε διανεμηθεί ανάμεσα στους Αιγιείς και τους Φαρείς. Τούτο σημαίνει ότι το πεδινό τμήμα της προσαρτήθηκε στο γειτονικό προς Δ Αίγιον ενώ το εσωτερικό ορεινό τμήμα πέρασε στον έλεγχο της πόλης των Φαρών, με την οποία οι Ρύπες συνόρευαν στα ΝΔ. Η προσάρτηση του πεδινού τμήματος στο Αίγιον προκύπτει σαφώς και από την αναφορά του Παυσανία ότι στην εποχή του ο ποταμός Φοίνικας διέρρεε την περιοχή του Αιγίου.

Η ταύτιση της θέσεως στην οποία αναπτύχθηκε το κέντρο των Ρυπών δεν έχει ακόμη επιτευχθεί οριστικά με βάση αρχαιολογικά τεκμήρια. Οι απόψεις των ερευνητών κατά το παρελθόν αλλά σε κάποιο βαθμό και σήμερα διχάζονται ανάμεσα σε δύο κυρίως θέσεις, αυτήν της περιοχής Καμαρών-Σαλμενίκου στον πρώην Δήμο Ερινεού και της Τραπεζάς-Κούμαρι νότια του Αιγίου. Με βάση όμως τους τοπογραφικούς συσχετισμούς που παραδίδονται από τους αρχαίους συγγραφείς, η μεν Ρυπική φαίνεται πως εκτεινόταν από την δυτική όχθη του Μεγανίτη και πέρα, δηλαδή στα εδάφη των πρώην Δήμων Συμπολιτείας και Ερινεού, τις μεγαλύτερες δε πιθανότητες ως θέση του κέντρου των Ρυπών συγκεντρώνει η περιοχή Καμαρών-Σαλμενίκου.

Αντιθέτως, τα ερείπια στην Τραπεζά (εικόνα 2) νότια του Αιγίου, μεταξύ Κούμαρι και Χατζή, ήδη γνωστά από τον 19ο αιώνα, φαίνεται πως ανήκουν σε ισχυρό εσωτερικό δήμο της αρχαίας πόλης του Αιγίου που είχε υπό τον έλεγχό του σημαντικό τμήμα της ορεινής ενδοχώρας. Σημειώνω ότι το αρχαίο Αίγιον, κατά τον γεωγράφο Στράβωνα, συνοικίσθηκε από 7 ή 8 δήμους. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται και ερείπια ναού σε περίοπτο σημείο με θέα προς τον Κορινθιακό, διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και τμήματα μονολιθικών δωρικών κιόνων που είχαν επισημανθεί από τον περασμένο αιώνα (εικόνα 3). Με διερευνητικές εργασίες μετά το 1995 έγινε γνωστή η ακριβής θέση του ιερού οικοδομήματος και η συστηματική ανασκαφή του από το 2006 κ.ε. έφερε στο φως τα λείψανα ναού δωρικού ρυθμού του τέλους του 6ου αιώνα π.Χ. και τον γλυπτό του διάκοσμο.

Ερχόμενοι τώρα στην Ρυπική, στην επικράτεια δηλαδή της πόλης των Ρυπών, θα ξεκινήσουμε την αναφορά μας από το δυτικό τμήμα της που αντιστοιχεί στην περιοχή του πρώην Δήμου Συμπολιτείας. Από όσα ευρήματα είναι γνωστά, προερχόμενα συνήθως από τυχαίους εντοπισμούς ή παραδόσεις από ιδιώτες και σωστικές ανασκαφές, μικρής ως επί το πλείστον κλίμακας, μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια πρώτη αποτίμηση για την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Μαρτυρία για την αρχαιότερη κατοίκηση έχουμε από τα χωριά Μάγειρα και Νερατζιές. Πήλινο αλάβαστρο, δηλαδή δημοφιλές μυκηναϊκό αγγείο, διακοσμημένο με ταινία καστανού χρώματος στο σώμα και δικτυωτό στον ώμο που προέρχεται από μυκηναϊκό τάφο στην θέση Παλιομέτοχο της περιοχής Μάγειρα αναβιβάζει την ανθρώπινη παρουσία εδώ στην ύστερη 2η χιλιετία π.Χ.

Το 1957 βρέθηκαν και παραδόθηκαν από τις Νερατζιές στο Μουσείο Πατρών γεωμετρικά αγγεία (9ος-8ος αι. π.Χ.) που προέρχονταν από τάφους (εικόνα 4) ενώ σε πλέον πρόσφατες ανασκαφές οικοπέδων στην ίδια περιοχή, βρέθηκαν λείψανα κλασικών τοίχων και κεραμική των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων (5ος-1ος αι. π.Χ.). Επίσης, στην οικία Γεωργίου Λέντζου στου Μάγειρα εντοπίσθηκε στο παρελθόν και αποτοιχίσθηκε ανάγλυφη μαρμάρινη κεφαλή Διονύσου των ρωμαϊκών χρόνων (τέλη 2ου-αρχές 3ου αι. μ.Χ.), που φέρει σημεία απόκρουσης στο πρόσωπο και τα μαλλιά. Ο θεός απεικονίζεται κατά πρόσωπο, με πλούσια κόμη που χωρίζεται στη μέση και είναι χτενισμένη σε κυματιστούς βοστρύχους (εικόνα 5). Σημάδια από τρυπάνι στους βοστρύχους των κροτάφων και του μετώπου δείχνουν ότι το κεφάλι του θεού κοσμούσε μεταλλικό στεφάνι κισσού, το οποίο προσαρμοζόταν σε αυτό.

Αρκετές αρχαιότητες, δυστυχώς οι περισσότερες με ελλιπή στοιχεία, αναφέρονται στην ευρύτερη περιοχή της Ροδοδάφνης: αρχαία λείψανα στην δυτική όχθη του Θολοπόταμου, αγγείο και επιγραφή κοντά στη γέφυρα στη θέση «Μουρλά» που βρέθηκαν πριν από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Στον νεότερο οικισμό Πανόραμα Ροδοδάφνης (πρώην Μεϊντανά), εντοπίστηκαν στην δεκαετία του 1990 αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που ανήκουν σε λείψανα τοίχων και δαπέδων κτιρίων, κεραμική και θραύσματα κεραμίδων στέγης που υποδηλώνουν την ύπαρξη πιθανού αρχαίου οικισμού σε αυτή την θέση. Αρχαίες εγκαταστάσεις της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου (5ος-1ος αι. π.Χ.) φαίνεται πως είχαν αναπτυχθεί και στην περιοχή των σημερινών χωριών Αγ. Κωνσταντίνος και Δημητρόπουλο στα νότια της Ροδοδάφνης, όπως δείχνει ο εντοπισμός κιβωτιόσχημων και κτιστών τάφων και επιφανειακής κεραμικής των παραπάνω περιόδων σε μεγάλη έκταση.

Συνεχίζοντας την πορεία πάντοτε από την δυτική πλευρά του Μεγανίτη, μέσω της οδού που οδηγεί σήμερα από το Δημητρόπουλο προς την ενδοχώρα, είναι αρκετές οι θέσεις στις οποίες έχουν γίνει τυχαίοι εντοπισμοί αρχαίων. Στο Μερτίδι, έχουν αναφερθεί από ντόπιους τυχαία ευρήματα στη διάρκεια εργασιών καλλιέργειας των αγρών, όπως μεγάλες κεραμίδες στέγης και λείψανα ταφών σε πίθους, ενώ στην Παναγιά Τούμπας σε μικρή σχετικά απόσταση από την εκκλησία της Παναγίας ήρθαν στο φως, κατά την διάρκεια άροσης κτήματος, λείψανα κυκλικού κτίσματος και δύο μαρμάρινοι κίονες χωρίς χρονολογικά στοιχεία (εικόνα 6). Θα ολοκληρώσουμε την παρουσίαση των αρχαιοτήτων της ενδοχώρας σε αυτό το τμήμα της Ρυπικής, στο δεύτερο άρθρο για τις Ρύπες.

• Η Ντόρα Κατσωνοπούλου είναι Καθηγήτρια Αρχαιολογίας Δρ του Πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ, Πρόεδρος της ΕΦΑΕΛ, Διευθύντρια του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Πάρου & Κυκλάδων