Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 06. Η αρχαία πόλη των Ρυπών, μέρος II

-Από την Ντόρα Κατσωνοπούλου, Αρχαιολόγο*-

Συνεχίζοντας από το αμέσως προηγούμενο άρθρο για την πόλη των Ρυπών, μέρος Ι (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ), θα ολοκληρώσουμε σήμερα την αφήγησή μας σχετικά με το ανατολικό τμήμα της Ρυπικής στον πρώην Δήμο Συμπολιτείας και ακολούθως θα μιλήσουμε για το δυτικό της τμήμα που αντιστοιχεί στον πρώην Δήμο Ερινεού, με επίκεντρο την περιοχή των Καμαρών- Σαλμενίκου.

Μετά το Μερτίδι και την Παναγιά Τούμπας (στα οποία αναφέρθηκα στο προηγούμενο άρθρο, και πάντοτε κατά μήκος του οδικού άξονα που οδηγεί από το πεδινό τμήμα στο εσωτερικό, ο επόμενος τόπος ενδιαφέροντος, μας οδηγεί στο χωριό Γρηγόρι και στην θέση Πύργος, όπου την δεκαετία του 1990 εντοπίστηκε, σε υψόμετρο περίπου 550 μ., κυκλικό κτίριο με διάμετρο 9 μ. που ανήκει σε οχυρωματικό πύργο της ελληνιστικής περιόδου (εικόνα 1 κεντρική φωτό).

Η θέση, με εκπληκτική θέα προς τον Μεγανίτη, κατοπτεύει όλη την δυτική παραλιακή ζώνη του Αιγίου και προφανώς χρησίμευε ως σημείο ελέγχου του αρχαίου δρόμου που οδηγούσε από την παραλία προς την ορεινή ζώνη (εικόνα 2). Συνεχίζοντας με κατεύθυνση προς την ενδοχώρα μετά το Γρηγόρι, κατοίκηση κατά την αρχαιότητα μαρτυρείται και στο Βερίνο, όπου έχουν επίσης εντοπιστεί εργαστήρια κεραμικής της ρωμαϊκής-υστερορωμαϊκής περιόδου.

Περαιτέρω, σε ορεινή τοποθεσία του χωριού Γκραίκα, με αφορμή εργασίες αποψίλωσης σε ιδιωτικό κτήμα, αποκαλύφθηκαν το 2000 λείψανα που ανήκουν σε σημαντικό αρχαίο ναό της Αιγιάλειας, κτισμένο από ντόπιο λίθο (εικόνα 3). Από συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που παρατηρήσαμε κατά τις επισκέψεις μας το 2002 και το 2004, ο ναός θα πρέπει μάλλον να χρονολογηθεί στο β’ μισό του 6ου αιώνα π.Χ.

Η θέση του είναι εξαιρετικής σημασίας καθώς ελέγχει μεγάλο τμήμα της παραλιακής ζώνης του Κορινθιακού προς Β και ΒΑ, όπου οι περιοχές Αιγίου και Ελίκης (εικόνα 4), ενώ προς Δ έχει οπτική επαφή με μέρος της περιοχής Πατρών και προς Ν με ορεινές περιοχές του Ερινεού και των Φαρών. Ενδείξεις αρχαίας κατοίκησης παρατηρούμε και στην υπόλοιπη διαδρομή μέχρι την Αράχωβα, όπως μαρτυρούν διάσπαρτη κεραμική, τμήματα τοίχων κτιρίων και αρχιτεκτονικά μέλη ορατά σε διάφορες θέσεις. Στις αρχαιότητες του πρώην Δήμου Συμπολιτείας, αφιερώθηκε στο πρόσφατο παρελθόν ειδική εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο 2009 στο Δημαρχείο Συμπολιτείας με συνδιοργανωτές τον Δήμο Συμπολιτείας, την ΕΦΑΕΛ και την ΙΛΕΑ και κεντρικές ομιλήτριες τις Προέδρους ΕΦΑΕΛ και ΙΛΕΑ (εικόνα 5).

Όπως έχω ήδη αναφέρει, η επικράτεια της πόλης των Ρυπών, η Ρυπική, ως προς το μεν ανατολικό τμήμα της εμπίπτει γεωγραφικά στα όρια του πρώην Δήμου Συμπολιτείας και ως προς το δυτικό στα όρια του πρώην Δήμου Ερινεού, στον οποίο και έρχομαι ευθύς αμέσως. Αδιαμφισβήτητα, η περιοχή των Καμαρών, και ενδότερα προς το εσωτερικό αυτή του Σαλμενίκου, συγκεντρώνουν τις περισσότερες πιθανότητες ταύτισης με το κέντρο της αρχαίας πόλης των Ρυπών που πρέπει να αποτελούνταν από έναν αριθμό μικρότερων ή μεγαλύτερων οικισμών, όπως υποδηλώνεται και από τον πληθυντικό του ονόματος της πόλης. Ξεκινώντας από τις Καμάρες, η ίδια η ονομασία της παραπέμπει σε αρχαιότητες αφού ανάμεσα στα ποικίλα ευρήματα που αναφέρονται από παλιά στην περιοχή: τάφοι, τοίχοι κτιρίων, χώροι λουτρών, ψηφιδωτά δάπεδα, κίονες, κιονόκρανα, συμπεριλαμβάνονται και θολωτές κατασκευές (καμάρες). Γενικά, όλη η ζώνη που εκτείνεται μεταξύ Καμαρών και Σαλμενίκου παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, καθώς περιλαμβάνει πολλές αρχαίες θέσεις που καλύπτουν μακρά χρονολογική περίοδο από την 3η χιλιετία π.Χ. μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους αλλά και πολύ αργότερα (μέχρι την Τουρκοκρατία που όμως δεν μας απασχολεί στην παρούσα σειρά των άρθρων για την πολιτιστική κληρονομιά της Αιγιάλειας, που εστιάζει στους αρχαίους χρόνους).

Στις πιο σημαντικές θέσεις περί τις Καμάρες, ανήκουν ο Προβοδός όπου μαρτυρούνται οικισμός κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, αρχαϊκοί τύμβοι και τάφοι ρωμαϊκών χρόνων, το Ξερικό και ο Παλιόμυλος με παρουσία μυκηναϊκών τάφων. Προχωρώντας προς το Σαλμενίκο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περί τον λόφο του Αγ. Γεωργίου περιοχή, με λείψανα οικισμού και νεκροταφείου των ελληνιστικών-ρωμαϊκών χρόνων.

Σε περίοπτη θέση, στην κορυφή του λόφου βρίσκονται τα ερείπια κλασικού ελλειψοειδούς κτίσματος εντυπωσιακών διαστάσεων (4ος αι. π.Χ.), πιθανόν οχυρωματικού πύργου (εικόνα 6), όπως ταιριάζει στην θέση του η οποία ελέγχει την προς τον ποταμό Φοίνικα περιοχή και την επικοινωνία ανάμεσα στην παραλιακή ζώνη και την ενδοχώρα. Άλλοι οικισμοί και θέσεις νεκροταφείων, κυρίως ελληνιστικών, ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών χρόνων, μαρτυρούνται επίσης στην ευρύτερη περιοχή του Κάτω Σαλμενίκου, συμπεριλαμβανομένης της Βοτένης, από όπου επίσης προέρχονται μυκηναϊκά αγγεία που έχουν παραδοθεί στο Μουσείο Αιγίου. Οικισμός και νεκροταφείο των ελληνιστικών χρόνων έχουν εντοπιστεί και στο Δαμακίνι, Ν. του Σαλμενίκου, από το οποίο προέρχονται και κοσμήματα της γεωμετρικής περιόδου (8ος αι. π.Χ.) που έχουν παραδοθεί από τον περασμένο αιώνα στο Μουσείο Πατρών.

Από την ανατολική όχθη του Φοίνικα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εντοπισμός τύμβων της Μεσοελλαδικής περιόδου (2η χιλιετία π.Χ.) στην περιοχή της Αρραβωνίτσας (εικόνα 7), όπου επίσης μαρτυρείται και οικισμός των ελληνιστικών χρόνων. Στο πεδινό τμήμα και από την ίδια πλευρά του Φοίνικα, σημαντική είναι και η περιοχή του Ν. Ερινεού, όπου τον περασμένο αιώνα (δεκαετία του’ 60) εντοπίστηκαν και παραδόθηκαν στο Μουσείο Πατρών αγγεία γεωμετρικών (9ος-8ος αι. π.Χ.) (εικόνες 8α,β) και αρχαϊκών χρόνων (7ος-6ος αι. π.Χ.) τα οποία προήλθαν από κατεστραμμένους τάφους κοντά στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό. Στον Ν. Ερινεό έχουν αναφερθεί και τάφοι ελληνιστικών χρόνων.

Λιμάνι της πόλης των Ρυπών και της Ρυπικής, όπως αναφέρει ο ιστορικός Θουκυδίδης, ήταν ο Ερινεός (σημ. Λαμπίρι), ταύτιση που ισχυροποιεί την υπόθεση ότι το κέντρο των Ρυπών πρέπει να βρίσκεται στην περιοχή των Καμαρών-Σαλμενίκου.

Ο Ερινεός ήταν το μόνο λιμάνι που πρόσφερε καταφύγιο για τα διερχόμενα πλοία, μετά τον Πάνορμο στα Δ του Ψαθόπυργου. Στην διάρκεια του πολέμου των Πελοποννησίων κατά των Αθηναίων, το λιμάνι του Ερινεού χρησίμευσε ως ορμητήριο των πρώτων, ενώ οι Αθηναίοι είχαν ως ορμητήριο των δικών τους επιχειρήσεων την Ναύπακτο. Στην ιστορική ναυμαχία που ακολούθησε το 412 π.Χ. στον Ερινεό, και οι δύο πλευρές είχαν σχετικές απώλειες αλλά καμία από τις δύο δεν αναδείχθηκε νικήτρια επί της άλλης ώστε και οι δύο θεώρησαν πως βγήκαν νικήτριες από την σύρραξη. Γι’ αυτό και έστησαν αμφότεροι τρόπαια σε ένδειξη της νίκης τους, οι μεν Πελοποννήσιοι στον Ερινεό, από όπου και εξορμούσαν, οι δε Αθηναίοι, μετά την αποχώρηση εκείνων, έστησαν το δικό τους τρόπαιο στην ευρύτερη περιοχή και σε σημείο που απείχε από τον Ερινεό περίπου 3.5 χλμ. Στις αρχαίες πηγές (Πλίνιος) αναφέρεται και οικισμός κοντά στο λιμάνι του Ερινεού που θα ήταν ασφαλώς συνδεδεμένος με το λιμάνι. Η παρουσία αρχαίων, επιφανειακής κεραμικής και θραυσμάτων κεραμίδων στέγης, στην περιοχή Μπαρμπουνέικα των Καμαρών σε κοντινή απόσταση προς το Λαμπίρι, πιθανόν υποδηλώνει την ύπαρξη ενός τέτοιου οικισμού σε αυτή την ζώνη.

Εν κατακλείδι, η πυκνότητα αρχαίων θέσεων με οικιστικά κατάλοιπα και νεκροταφεία συμπεριλαμβανομένων και ξεχωριστών ευρημάτων, όπως ο ναός στην περιοχή του Γκραίκα, οι οχυρωματικοί πύργοι σε Γρηγόρι και Σαλμενίκο και επί μέρους σημαντικά κινητά ευρήματα, σε ολόκληρη την γεωγραφική ενότητα των πρώην Δήμων Συμπολιτείας και Ερινεού, τόσο στην πεδινή όσο και στην ορεινή ζώνη, που αντιστοιχούν στα τοπογραφικά δεδομένα των αρχαίων πηγών, σύμφωνα με τα οποία οι Ρύπες βρίσκονταν αμέσως στα Δ. μετά το Αίγιον και πριν από την Πάτρα, συνηγορούν υπέρ της ταύτισης της επικράτειας της Ρυπικής με αυτήν την ενότητα, και ειδικότερα της πόλης των Ρυπών με την περιοχή Καμαρών-Σαλμενίκου.

• Η Ντόρα Κατσωνοπούλου είναι Καθηγήτρια Αρχαιολογίας Δρ του Πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ, Πρόεδρος της ΕΦΑΕΛ, Διευθύντρια του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Πάρου & Κυκλάδων