Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 7. Αρχαία Ελίκη: η πρωτεύουσα πόλη, μέρος I

-Από την Ντόρα Κατσωνοπούλου, Αρχαιολόγο*-

Οι δε Μυκήνας είχον, … Αίγιον αμφινέμοντο
Αιγιαλόν τ’ ανά πάντα και αμφ’ Ελίκην ευρείαν.
Ιλιάδα, 569-575

Μετά την ολοκλήρωση της αναφοράς και περιήγησής μας στις αρχαίες πόλεις του Αιγίου και των Ρυπών, στα προηγούμενα 6 άρθρα μου (ΔΕΙΤΕ ΤΟΥΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥΣ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ), θα περάσουμε σήμερα στην Ελίκη, την σημαντικότερη πόλη της αρχαίας Αιγιάλειας και συνολικά όλης της Αχαΐας, την αρχαία πρωτεύουσα των Δώδεκα Πόλεων.

Την μυκηναϊκή περίοδο η Ελίκη συμπεριλαμβανόταν στο βασίλειο του Αγαμέμνονα των Μυκηνών, όπως αναφέρεται στον Ομηρικό Κατάλογο των Πλοίων, και συμμετείχε στην Τρωϊκή εκστρατεία, όπως και η γειτονική της πόλη του Αιγίου. Η Ελίκη όμως υπήρξε ένδοξη πόλη πολύ νωρίτερα, όταν ο Ίων, γενάρχης των Ιώνων, την έκτισε στην εύφορη πεδιάδα της Αιγιάλειας γης και την έκανε κέντρο του βασιλείου του τον 14ο αιώνα π.Χ., δίνοντάς της το όνομα της συζύγου του Ελίκης, μοναδικής κόρης του ντόπιου βασιλέα των Αιγιαλέων, Σελινούντα. Οι Ίωνες πιθανότατα κατοικούσαν στην περιοχή ήδη από τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., ζώντας μαζί με τον ντόπιο πληθυσμό των Αιγιαλέων που μετά την ίδρυση της Ελίκης και την ενδυνάμωση του ιωνικού στοιχείου ονομάστηκαν Ίωνες Αιγιαλείς. Η Ελίκη αναδείχθηκε σε πρώτη πόλη της Ιωνικής Δωδεκάπολης στην Β. Πελοπόννησο. Την ίδια θέση διατήρησε και μετά την επικράτηση των Αχαιών που έφθασαν στην περιοχή τον 12ο αιώνα π.Χ. υπό την ηγεσία του Τισαμενού, γιου του Ορέστη και εγγονού του Αγαμέμνονα. Στην σύγκρουση που ακολούθησε με τους Ίωνες στην Ελίκη, οι Αχαιοί, έχοντας προφανώς και την στήριξη ομάδων Αχαιών που κατοικούσαν στην περιοχή του Αιγιαλού από παλιά, αν και έχασαν τον βασιλιά τους στην μάχη, ήταν οι νικητές και πολλοί από τους Ίωνες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή. Αρχικά κατέφυγαν στην Αττική και από εκεί ορισμένες ομάδες μαζί με ομοφύλους τους της Αττικής ταξίδεψαν στην άλλη άκρη του Αιγαίου και εγκαταστάθηκαν στην γη της Ιωνίας. Η χώρα του Αιγιαλού μετά την αποχώρηση των Ιώνων, μετονομάστηκε σε Αχαΐα υπό την εξουσία των νέων κυριάρχων και κατοικήθηκε με το ίδιο σύστημα διαίρεσης σε Δώδεκα πόλεις/μέρη, όπως και πριν επί Ιώνων, σύμφωνα με τον ιστορικό Ηρόδοτο. Η Ελίκη παρέμεινε η πρωτεύουσα και της νέας Αχαϊκής Δωδεκάπολης.

Αν και από τις αρχαίες πηγές, η θέση της Ελίκης καθορίζεται με σαφήνεια στα ανατολικά της πόλης του Αιγίου, το γεγονός ότι το 373 π.Χ. υπέστη σοβαρό πλήγμα από ισχυρό σεισμό και θαλάσσια κύματα οδήγησε λανθασμένα τους παλαιότερους ερευνητές στην αναζήτησή της στον Κορινθιακό κόλπο, συμπεριλαμβάνοντας την Ελίκη στις αναζητούμενες χαμένες πόλεις στον βυθό της θάλασσας. Το πρόβλημα της ανακάλυψης αποτελούσε αίνιγμα για την αρχαιολογική επιστήμη μέχρι σχεδόν την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα. Σήμερα όμως, χάρη στις συστηματικές και πρωτοποριακές έρευνες της ομάδας μας γνωρίζουμε ότι η πόλη της Ελίκης δεν βρίσκεται θαμμένη στα βάθη του Κορινθιακού αλλά αντίθετα στην ξηρά, στην παραλιακή πεδιάδα κυρίως μεταξύ των ποταμών Σελινούντα και Κερυνίτη στα ανατολικά του Αιγίου (εικόνα 1 κεντρική φωτό). Η λύση του προβλήματος οφείλεται σε δύο κυρίως παράγοντες. Στην επανεξέταση των αρχαίων πηγών και την σωστή ερμηνεία του όρου «πόρος» που αναφέρεται στην περιοχή της Ελίκης μετά τον σεισμό από τον φιλόσοφο και μαθηματικό Ερατοσθένη του 3ου αι. π.Χ., ο οποίος επισκέφθηκε την Ελίκη και είδε τον «πόρο» και τους πορθμείς. Ο όρος είχε στο παρελθόν παρερμηνευθεί από όλους όσους ασχολήθηκαν με το θέμα αφού θεώρησαν ότι σημαίνει τον Κορινθιακό κόλπο.

Η προσωπική μου διαφορετική ερμηνεία του «πόρου» ως λιμνοθάλασσας/λίμνης που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ το 1995, έδωσε διαφορετική κατεύθυνση στην έρευνα αναζητώντας αυτή την λιμνοθάλασσα στην σημερινή ξηρά. Πράγματι, με την συνδυαστική, πρωτοποριακή για τα ελληνικά δεδομένα, εφαρμογή δειγματοληπτικών γεωτρήσεων (εικόνα 2) και γεωφυσικών διασκοπήσεων του υπεδάφους στην δεκαετία 1990-2000, όχι μόνον εντοπίσαμε την αρχαία λιμνοθάλασσα στο κέντρο περίπου της πεδιάδας μεταξύ Ριζομύλου-Νικολαιίκων (εικόνα 3) αλλά ανακαλύψαμε και θαμμένες αρχαιότητες σε πολλές θέσεις της πεδιάδας που μέχρι τότε όλοι θεωρούσαν ότι δεν υπάρχουν.

Το πρώτο εντυπωσιακό παράδειγμα εντοπισμού αρχαίου θαμμένου κτιρίου στην πεδιάδα το 1994, ήταν αποτέλεσμα της εφαρμογής δειγματοληπτικών γεωτρήσεων και μαγνητομέτρου από το Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με επικεφαλής τον Καθηγητή Γεωφυσικής Σταύρο Παπαμαρινόπουλο (εικόνα 4, χάρτης μαγνητομέτρου με τους αρχαίους στόχους, σημείο με βέλος) που οδήγησε την επόμενη χρονιά (Ιούνιος 1995) στην πρώτη ανασκαφή που έγινε ποτέ στην περιοχή, στο κτήμα του Κ. Κλωνή από τον Ριζόμυλο που από την πρώτη στιγμή υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του εγχειρήματος (εικόνα 5, ο κ. Κλωνής παρακολουθεί τις ανασκαφές).

Η συνέχεια των ερευνών μας μέχρι το 2000, εφαρμόζοντας διεπιστημονικές μεθόδους που σήμερα ακολουθούνται και σε πολλές άλλες αρχαιολογικές έρευνες, είχε ως αποτέλεσμα τον εντοπισμό θαμμένων αρχαιοτήτων σε γενικά βάθη από 1-1.5/4-4.5 μ. σε όλο το εύρος της πεδιάδας ανάμεσα στα χωριά της Ελίκης, του Ριζομύλου και των Νικολαιίκων. Η ανακάλυψη των πρώτων κατεστραμμένων από τον σεισμό του 373 π.Χ. κτιρίων της κλασικής Ελίκης το 2001 στον Ριζόμυλο, έφερε το θέμα της Ελίκης στο διεθνές προσκήνιο αφού αποτέλεσε το κίνητρο του ωριαίου επιστημονικού ντοκυμαντέρ που αφιέρωσε το διεθνούς φήμης βρεττανικό κανάλι BBC στο συνολικό έργο μας για την Αρχαία Ελίκη (εικόνα 6, σκηνή από τα γυρίσματα του BBC) ξεκινώντας από τα πρώτα βήματα με την αρχική υποβρύχια έρευνα του 1988. Το ντοκυμαντέρ προβλήθηκε σε χώρες της Ευρώπης και της Ασίας, στις ΗΠΑ, στην Αυστραλία και στον Καναδά, κάνοντας γνωστό το έργο μας και την περιοχή της Αιγιάλειας σε όλο τον κόσμο.

Σε κοντινή απόσταση, οι συστηματικές ανασκαφές της ομάδας μας έφεραν στο φως τα εκτεταμένα ερείπια κτιρίων που ανήκουν στον παλαιότερο οικισμό που αναπτύχθηκε ποτέ στην πεδιάδα της Ελίκης και χρονολογείται στην 3η χιλιετία π.Χ., δηλαδή στην πρωτοελλαδική περίοδο. Μεγάλα ευθύγραμμα κτίρια με άνετους χώρους (εικόνες 7, 8), κτισμένα εκατέρωθεν λιθόστρωτων δρόμων, βρέθηκαν με το περιεχόμενο των δωματίων τους άθικτο, όπως ήταν την στιγμή που οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους λόγω σεισμού που προκάλεσε και πυρκαϊά. Θραυσμένα αγγεία αλλά και πολλά ακέραια, μεγάλα αποθηκευτικά πιθάρια, λίθινα εργαλεία, πήλινα αντικείμενα υφαντικής, υπολείμματα διατροφής των κατοίκων, κυρίως όστρεα (θαλασσινά) και οστά ζώων, και αντικείμενα σπάνια από πολυτελή μέταλλα, χρυσό και ασήμι, αποτελούν ορισμένα από τα ευρήματα του οικισμού που αντιπροσωπεύει μια «προϊστορική Πομπηία» στην περιοχή, γιατί διατηρείται ανέπαφος αφού θάφτηκε κάτω από θαλάσσια, λιμνοθαλάσσια και χερσαία ιζήματα που τον προστάτευσαν από μεταγενέστερες ανθρώπινες παρεμβάσεις, όπως αντίθετα συνήθως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις.

Ο χαρακτήρας του πολεοδομικά οργανωμένου πρωτοελλαδικού οικισμού της Ελίκης στον Ριζόμυλο καθώς και τα ίδια τα ευρήματα, μαρτυρούν ότι ο οικισμός είχε τον οικονομικό έλεγχο στην πλευρά αυτή του Κορινθιακού και είχε αναπτύξει εμπορικές συναλλαγές και σχέσεις με πολιτισμούς του Αιγαίου και της Μ. Ασίας, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής της αρχαίας Τρωάδας. Και ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα, οι περισσότεροι σύγχρονοί του οικισμοί αρχίζουν μετά το τέλος της δεύτερης φάσης τους, γνωστής ως Πρωτοελλαδικής ΙΙ (περί το 2450-2400 π.Χ.), να παρακμάζουν, στην Ελίκη ο οικισμός αναπτύσσεται ακόμη περισσότερο στην επόμενη φάση, αποκτά πολεοδομικό σχεδιασμό και αναδεικνύεται ως πρωτο-αστικό κέντρο στην περιοχή. Θα συνεχίσουμε την αναφορά μας στον μοναδικό αυτό οικισμό και τα ευρήματά του στο επόμενο άρθρο μου.

• Η Ντόρα Κατσωνοπούλου είναι Καθηγήτρια Αρχαιολογίας Δρ του Πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ, Πρόεδρος της ΕΦΑΕΛ, Διευθύντρια του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Πάρου & Κυκλάδων