Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 9. Αρχαία Ελίκη: η πρωτεύουσα πόλη, μέρος IΙI

-Από την Ντόρα Κατσωνοπούλου, Αρχαιολόγο*-

Οι δε Μυκήνας είχον, … Αίγιον αμφινέμοντο
Αιγιαλόν τ’ ανά πάντα και αμφ’ Ελίκην ευρείαν.
Ιλιάδα, 569-575

Η Ελίκη δεν υπήρξε μητρόπολις μόνον της Συβάρεως και των θυγατρικών της αποικιών στο Μεταπόντιο και την Ποσειδωνία στην Μεγάλη Ελλάδα, για τις οποίες σας μίλησα στο προηγούμενο άρθρο μου (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ).

Όταν οι Ίωνες στα τέλη της μυκηναϊκής περιόδου έχασαν την μάχη στην Ελίκη από τους Αχαιούς που εισέβαλαν στην Αιγιάλεια (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ), πολλοί από αυτούς υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους. Αρχικά κατέφυγαν στην Αττική και από εκεί αργότερα μαζί με ομοφύλους τους της Αττικής ταξίδεψαν, αυτή την φορά, προς την Ανατολή και εγκαταστάθηκαν στην γη της Ιωνίας.
Φαίνεται πως ειδικά οι Ελικείς Ίωνες αποίκισαν την Πριήνη, αφού ανάμεσα στους πληθυσμούς των ιωνικών πόλεων, οι Πριηνείς ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν απευθείας από την Ελίκη, όπως μας πληροφορεί ο γεωγράφος Στράβων: «και αυτοί οι Πριηνείς εξ Ελίκης είναι λέγονται». Μάλιστα, στην χώρα της Πριήνης εξακολουθούσαν οι Ίωνες μέχρι την ύστερη αρχαιότητα να εορτάζουν τα Πανιώνια προς τιμήν του Ελικωνίου Ποσειδώνος, προσφέροντας θυσίες ταύρου, όπως γινόταν και στο πατρογονικό ιερό του θεού στην Ελίκη.

Όταν κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. η πόλη ανακαινίστηκε με την κατασκευή νέων μνημειωδών κτιρίων, η Πριήνη έκοψε νομίσματα στα οποία απεικονίζονται σύμβολα που παραπέμπουν στην καταγωγή των Ιώνων κατοίκων της από την Αθήνα και την Ελίκη, όπως τρίαινα (σύμβολο του Ποσειδώνα, πολιούχου θεού της Ελίκης, εικόνα 1) και γλαύκα (σύμβολο της Αθηνάς, πολιούχου της Αθήνας). Στις νέες σειρές, περιλαμβάνεται και εξαιρετικού ενδιαφέροντος κοπή που εμφανίζει στον οπισθότυπο την επιγραφή ΠΡΙΗ/ΕΛΙΚ, δηλαδή Πριηνέων/Ελικέων. Το νόμισμα αυτής της κοπής αποτελεί σημαντικό τεκμήριο σύνδεσης της καταγωγής των Πριηνέων με την πανάρχαια πρωτεύουσα των Ιώνων στην Β. Πελοπόννησο, την ιωνική Ελίκη.

Στο πλαίσιο του αποικισμού των Ιώνων στην Μ. Ασία, κεντρική θέση κατέχει η μεταφορά της λατρείας του Ελικωνίου Ποσειδώνος από τους Ίωνες της Ελίκης στην νέα γη της Ιωνίας. Γύρω από αυτή την λατρεία συσπειρώθηκαν οι ιωνικές πόλεις, με έδρα το ιερό του Ποσειδώνα στην περιοχή της Μυκάλης, το Πανιώνιον. Πρόσφατες ανασκαφές στην Μυκάλη έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα για την ταύτιση της θέσης του αρχαϊκού Πανιωνίου (7ος/6ος αι. π.Χ., εικόνα 2 κεντρική) καθώς και του χώρου επανίδρυσης της λατρείας του Ελικωνίου Ποσειδώνος σε μεταγενέστερη περίοδο και συγκεκριμένα στο β’ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα από την Ιωνία φαίνεται να επιβεβαιώνουν την μαρτυρούμενη από τις ιστορικές πηγές αποστολή Ιώνων πρεσβευτών στην Ελίκη τον 4ο αιώνα π.Χ. που πρέπει πλέον να προσδιοριστεί χρονολογικά στις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα, δηλαδή μετά το σεισμικό φαινόμενο του 373 π.Χ. και όχι νωρίτερα, όπως πιστευόταν παλαιότερα.

Η ιστορία της αποστολής των Ιώνων πρεσβευτών στην Ελίκη, έχει εν συντομία ως εξής. Λόγω πολέμων που ξέσπασαν στην περιοχή, οι Ίωνες αποφάσισαν να μεταφέρουν την θέση του ιερού σε ασφαλέστερο τόπο κοντά στην Έφεσο. Μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών, έστειλαν απεσταλμένους στην Ελίκη προκειμένου να θυσιάσουν στον πατρογονικό βωμό στο ιερό του Ελικωνίου Ποσειδώνος και να μεταφέρουν τα λείψανα της θυσίας, δηλαδή καμμένα οστά των θυσιασμένων ζώων και ιερές στάχτες, στην Ιωνία για την εγκαθίδρυση του ιερού του θεού στον νέο τόπο. Αν και η Συνέλευση των Αχαιών, στους οποίους προσέφυγαν οι Ίωνες πρεσβευτές μετά την άρνηση των Ελικέων να επιτρέψουν την θυσία, έδωσε την συγκατάθεσή της, οι Ελικείς επέμειναν στην άρνησή τους και επειδή οι Ίωνες τελικά εθυσίασαν, διασκόρπισαν τα λείψανα της θυσίας συλλαμβάνοντας μάλιστα τους απεσταλμένους. Το περιστατικό έχει συνδεθεί από τις αρχαίες πηγές με τον σεισμό που συνέβη στην Ελίκη το 373 π.Χ., ως απόδειξη τιμωρίας των Ελικέων από τον θεό των σεισμών για την ασέβεια που επέδειξαν μέσα στο ιερό.

Λόγω της σύνδεσης με τον καταστροφικό σεισμό, η άφιξη των Ιώνων στην Ελίκη γενικά θεωρείται ότι έλαβε χώρα προ του σεισμού, δηλαδή κάπου στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. Ωστόσο, τα νέα ευρήματα από την Ιωνία, όπως ανέφερα πιο πάνω, μεταθέτουν το συμβάν στο β’ μισό του αιώνα και μάλιστα πλησιέστερα προς το τέλος του. Έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον ότι στην ίδια χρονολογική περίοδο παραπέμπουν και τα ευρήματα των ανασκαφών της ομάδας μας στην περιοχή της σύγχρονης Ελίκης/Βαλιμιτίκων, όπου έχουμε εντοπίσει την θέση ενός ακμαίου υστεροκλασικού-ελληνιστικού οικισμού (β’ μισό 4ου-τέλη 2ου αι. π.Χ.). Ανάμεσα στα κτιριακά κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφθεί, εξέχουσα θέση κατέχει μεγάλο κτιριακό συγκρότημα που περιλαμβάνει εργαστήρια βαφής υφασμάτων, χώρους ύφανσης και αποθήκευσης, σε εξαιρετική διατήρηση. Το κεντρικό σύμπλεγμα των δεξαμενών με επιμελημένα βοτσαλωτά δάπεδα (εικόνα 3) και ποικίλες κατασκευές, λίθινες, επενδεδυμένες με κονίαμα ή πήλινες είναι ευρήματα σπάνια στο είδος τους και αποτελούν μοναδικό παράδειγμα αυτού του τύπου εργαστηρίων της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου σε ολόκληρη την Μεσόγειο.

Η πλούσια και σημαντική συλλογή κινητών ευρημάτων από την ανασκαφή του χώρου περιλαμβάνει μεταξύ άλλων ποικίλα αγγεία (εικόνες 4, 5), νομίσματα (εικόνα 6), μεταλλικά αντικείμενα, πήλινους λύχνους, πήλινα υφαντικά βάρη (εικόνα 7) αλλά και ξεχωριστά ευρήματα, όπως ακέφαλο αγαλματίδιο Ταναγραίας (εικόνα 8), και πολυτελή αντικείμενα (χάνδρες από χρυσό, γυαλί κλπ.). Το τμήμα του κτιρίου που έχει ανασκαφεί μέχρι σήμερα καταλαμβάνει έκταση 1 στρέμματος και είναι φανερό ότι επεκτείνεται περαιτέρω προς όλες τις πλευρές. Η ολοκλήρωση της ανασκαφής του θα προσφέρει στην επιστήμη και την έρευνα σημαντικές γνώσεις για την σημασία και τον χαρακτήρα μνημείων αυτού του τύπου και η περιοχή της Αιγιάλειας θα μπορεί να αναδείξει έναν σπάνιο αρχαιολογικό χώρο με μοναδικά χαρακτηριστικά.

Τα νέα ανασκαφικά δεδομένα και από τις δύο περιοχές, της Ελίκης και της Ιωνίας, θέτουν σε αναθεώρηση πλέον την ιστορία και εξέλιξη της Ελίκης μετά το καταστροφικό γεγονός του 373 π.Χ. και ουσιαστικά ανατρέπουν την παλαιότερη άποψη περί ολοκληρωτικής καταστροφής και εξαφάνισης της πόλης. Αντίθετα, λίγες σχετικά δεκαετίες μετά τον σεισμό όσοι Ελικείς επέζησαν της καταστροφής, μετακινήθηκαν στην δυτική πλευρά της πεδιάδας προς τα σύνορα με το Αίγιον και δημιούργησαν έναν νέο οικισμό στην παρόχθια περιοχή νοτιοδυτικά της λίμνης/λιμνοθάλασσας που κατελάμβανε πλέον την θέση της πληγείσας περιοχής της Ελίκης στα ανατολικά (περιοχή σημερινού Ριζομύλου-Νικολαιίκων), ο οποίος γύρω στο 300 π.Χ. είχε φθάσει σε ιδιαίτερη ακμή ώστε να διαθέτει εργαστήρια βαφής νημάτων/υφασμάτων μεγάλης γεωγραφικής εμβέλειας, όπως σαφέστατα δείχνει το μέγεθος και η επιμελημένη κατασκευή των εγκαταστάσεων που έχουμε φέρει στο φως στον συγκεκριμένο αρχαιολογικό χώρο της Ελίκης.

Ταυτόχρονα, οι γεωλογικές και παλαιοσεισμολογικές έρευνες της ομάδας μας με επικεφαλής τον Καθηγητή Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Γιάννη Κουκουβέλα, έχουν προσθέσει σημαντικά νέα στοιχεία σχετικά με την δράση των ρηγμάτων και τα σεισμικά συμβάντα στην περιοχή της Ελίκης από τους προϊστορικούς χρόνους (3η χιλιετία π.Χ.) μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα (5ος-6ος αι. μ.Χ.). Ειδικότερα, η μελέτη του διάσημου σεισμικού Ρήγματος της Ελίκης είναι σε εξέλιξη και αναμένεται να δώσει σημαντική πληροφόρηση για την διαχρονική δράση του στην περιοχή. Στο σχήμα της εικόνας 9, με βάση τα αρχαιολογικά και γεωλογικά ευρήματα σε ανασκαφή μας στα Νικολαίικα, σημειώνονται τα βασικά μέρη του ρήγματος της Ελίκης και τα κύρια γεωμορφολογικά στοιχεία της περιοχής, δηλαδή η πεδινή περιοχή όπου ρέει ο ποταμός Κερυνίτης, η λοφώδης περιοχή που σχηματίζεται από την ανύψωση της βάσης του ρήγματος και η ζώνη με τα αποκαλυφθέντα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της πρωτογεωμετρικής-γεωμετρικής περιόδου (9ος-8ος αι. π.Χ.) που ήταν θεμελιωμένα κυρίως στην οροφή του ρήγματος της Ελίκης.

• Η Ντόρα Κατσωνοπούλου είναι Καθηγήτρια Αρχαιολογίας Δρ του Πανεπιστημίου Cornell των ΗΠΑ, Πρόεδρος της ΕΦΑΕΛ, Διευθύντρια του Ερευνητικού Προγράμματος Αρχαίας Ελίκης και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας Πάρου & Κυκλάδων

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ:

• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 01 Τα παραλιακά ιερά του Αιγίου
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 02 Τα ιερά της πόλης και της Αγοράς του Αιγίου
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 03 Το αρχαίο Αίγιον: από τα προϊστορικά χρόνια έως το 373 π.Χ.
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 04 Το αρχαίο Αίγιον: από το 373 π.Χ. μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 05 Η αρχαία πόλη των Ρυπών, μέρος I
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 06. Η αρχαία πόλη των Ρυπών, μέρος II
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 7. Αρχαία Ελίκη: η πρωτεύουσα πόλη, μέρος I
• Η Πολιτιστική Κληρονομιά της Αιγιάλειας: 8. Αρχαία Ελίκη: η πρωτεύουσα πόλη, μέρος IΙ

ΝΤΟΡΑ ΚΑΤΣΩΝΟΠΟΥΛΟΥ · ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΑΙΓΙΑΛΕΙΑΣ ΤΟΠΙΚΑ